7. Borbondarren erreformismoa

Espainia berezia da. Egoera berezia zen. Hala ere, Ilustrazioa ailegatu zen.

Pentsalari ilustratu talde txiki bat sortu zen. Haien interesen arabera. Hauek sustatu zituzten: irakaskuntza, zientziaren hasiera, pentsamendu politikoa, aurrerabidea...

Guztiz atzeratuta geunden. Orain Fernando VI.a eta Carlos II.aren ondorioz, Espainia ez zen inor.

Talde txiki hori ere berezia zen. Ez ziren burgesak, ez nobleak, ez kondeak, ez markesak... dukeak ziren.

Haien egoera ez zuten ukitu nahi, beraz, erregimena, egoera honetan, mantendu al zen. Kultura, artea, literatura…

Hazkunde ekonomikoa nahi zuten. Espainian ez zegoen dirurik, finantzak hutsik geratu ziren. Espainiako ekonomia hobetu nahi zuten. Irakaskuntzaren hobekuntza, kulturaren modernizazioa… proposatu zuten

Zergatik nobleak?

Espainiako egoera zela medio, eleizak pisu handia zuen noblezia bezala, horregatik ia-ia ez zegoen burgesiarik.

Ez ziren existitzen artelanak etabarrekoak.

Nobleak ziren eta haien interesen arabera jokatzen zuten. Berdintasunari uko egin zion, nazio subiranotasunari uko egin zion, askatasunari uko egin zioten…

Noble horiek, erregearen ondo jarri ziren eta erregeari plazaratu zioten haien pentsamendua. Karloa III.a ministroekin mandatzen zuten, nobleak.

Erregeari gobernatzea ez zitzaion ezer interesatzen, bakarrik ehiza. Egunero, domeka izan ezik, ehizara joaten zen.

Karlos III.ari eta horren balidoei esker Espainian modernizazioa hasi zen. Ez modu sakonean, Frantzian eta Ingalaterran bezala, baina ailegatu zen.

Hazkundea

Espainia guztiz atzeratuta zegoen, batez ere, nekazaritza ekoizpen gutxi eta populazio gutxi zegoelako. Aurrerapauso honi esker, populazioa nabarmen hasten da gutxi gora behera bi milioi pertsona. Hazkunde demografikoa. Batez ere, nekazaritza hasten da erreformatzen; orduan, produktu gehiago landatzen dira, janaria kopurua hasten da. Ureztapen sistemak hedatzen dira; soro gehiagora pasatzen da. Nekazaritza esparrua handitzen da basoetan zuhaitzak kentzen dituztelako.

Jaki gehiago dago, orduan, jende gehiago ere.

Modernizazioa sartzen da Espainiako nekazaritzan.

Merkataritza sustatzen da. Indietako konpainia Amerikarra monopolioa eman zion elikagaiak ekartzeko, hori guztia, populazioaren onerako.

Merkataritza modernatzen da.

Eskulangintza ere sustatzen da. Tailer handiak sortu, aropa eman… oraindik industriaz ezin da hitz egin. Babesa eta diru-laguntza hartzen dute.

Bertoko produktuen ekoizpena babesteko, muga-zergak jarri zituen kanpokoak barurra haien elikagaiak ekarri nahi bazuten kobratzeko, bestela, Espainiako manufaktura porrot egingo zuen.

Neurri horiek ez zuten eragozpena kendu. Nekazariak pobreak ziren. Hori inor ez zuen aldatu eta pentsalariak konturatu ziren.

Zergatik konturatu ziren?

Lur-jabetza nobleen esku zegoen eta nekazariak haien lurrak lantzen zituzten lur propiorik ez zeukatelako. Autokontsumorako bizi ziren. Iraupeneko nekazaritza.

Nekazaritzaren lurjabetasunean erreforma egiten bada eta gehiago lantzen badute, merkatu-nekazaritza egin al ditu. Orduan, nekazaritzan merkatu-nekazaritzan parte hartzen bazuten, txirotasuna kenduko zen baina pentsalarien kontra zihoan hauen pentsamenduen kontra.

6. XVII. mendea Espainian: Borboidarrak

Espainian dinastia bat dago Absburgotarrak edo Austriarrak. Lehena Karlos V.a zen. Hurrengoa Felipe II.a, gero Felipe III.a, Felipe IV.a eta gero Felipe V.a.

Hauen familiaren artean eskontzen ziren. Azkena Karlos II.a zen, guztiz ezindua, ezin izan zuen bizitza osoan idatzi edo irakurri, ezin zituen seme-alabarik ez zuelako izan.

Absburgotarren dinastia amaitzen da belaunaldirik ez zuelako izan. Hil egin zen 35-37 urteekin ondorengotzarik gabe. 1700.urtean hil zen.

Oinordeko bat bilatzen hasi zen. Aurkitu zuten 3.mailako lehengusua. Ez da dinastia berekoa, borboidarra zen. Printzeari Espainiako tronua eman zioten eta Europako gainerako hiritarrek Espainia eta Frantzia dinastia oso boteretsua izango zelako. Orain ekonomiak, potentzia, etab. lotzen dira korona baten poterean. Horren kontra jo zuten.

Gerra egin zieten Portugalek, Austria, Herbereak eta Ingalaterrak Espainia eta Franziari. Ondorengotza gerra.

Proposatu zuen Austriako Karlos Artxidukea. Aldekoa: Absburgotarra da, Espainiak ez zuen onartu Karlos jartzea. Felipe koroatu zuten. Lurralde batzuk onartu zuten baina beste batzuek ez zuten onartu.

Beraz, gerra asko piztu ziren. 1707an Almanzako guda, Felipe irabazi zuen.

Guda egin eta gero, 1714an berdinketa bat egiten da, orduan, gertatzen da gauza bat, hiltzen da enperadorea bere anaia zena, eta Karlos enperadore bihurtu zen eta Felipe garaitzen du.

Gudak itun batekin geratzen da. Utrecht-ko ituna 1713an zinatzen da.

Potentziek Felipe V.a onartzen dute. Espainian dinastia berri bat egongo da,. Elkarren artean Frantzia eta Espainia elkartzen dira Ingalaterraren kontra jotzen dute.

Espainiak lurraldeak eman behar izan dizkiete besteei Ingalaterrari Gibraltar eta Menorca eman zion.

Felipe IV.a Luis XIV.aren iloba zen.

Frantzian gobernatzeko modua jartzen da.

Absolutismoa bueltatzen da. Hain lurralde handi gobernatzeko laguntzaile, funtzionario, aholkulari… behar ziren.

Astero kabinetetan biltzen ziren bere laguntzaile poteretzuekin.

Guda horretan Valentzia Aragoi konkistatzen du baina Kataluniak ez du onartzen. Bartzelonan satzen dira tropak. Jendea hil, eraikinak kendu eta pribilegio guztiak kentzen dizkiete eta Valentzian pribilegioak kentzen ditu. Inbaditu, jipoitu eta foruak kendu.

Planta berriko dekretuaren ostean beraren mirabeak izango dira. Espainiako gendea berdina da. Lurraldea probintziatan zatitzen da. Probintzia bakoitzari ordezko bat ematen zaio eta eskuduntza zibilak ere ematen zieten.

Probintzietako mapa jasotzen da. 

5. Iraultza Amerikarra

Hispanoamerikan.

XVIII.mendean Ingalaterrak Amerikan 13 kolonia zituen.

Kolonoak ziren, XVIII.mendean kolonialismoa hedatzen da. Zer da? Koloniak konkistatu munduko beste lekuetan. Ingalaterrak Ipar Amerikan koloniak konkistatu zituen. Konkistatzaileari metropolia deritzo. Kolonia probintzia bat da. Han zegoen guztia metropoliarena zen. Lurraldeak metropoliaren menpeko lurrak izango dira. Ilustrazioak ailegatzen dira kolonoen artera. Kolonoak pizten dira.

Ideia horiek pil-pileen artean dago, gainera, kolonien egoera berezia zen. Zergak ordaindu, bigarren mailako biztanleak dira. Tasak ordaindu, bidesaria ordaindu…

Ingalaterrak ezartzen die inposaketa, merkataritza egin al dute, baina, bakarrik Ingalaterrarekin. Dena Ingalaterrari. Monopolio komertziala.

Ingalaterran ganberan ezin zuten parte hartu.

Eskubide horiek ezin zutenez eduki, lehertu egin ziren ilustrazioaren ideiak atera ziren.

Bostonera hurbildu zen itsasontzi bat “te” betez. Te-ko kutxak bota zituzten uretara. Lehenengo matxinada izan zen. Koloniak bildu eta gutun bat zinatu zuten. Amerikako Estatu Batuen Independentzia Ituna deklarazioa. 1776ko uztailaren 4an gertatu zen.

Herrialde berrien oinarriak ilustratuenak ziren.

Ingalaterrak ezin zuen hori onartu.

Thomas Jefferson AEBko aita da.

Guda bat egin zuten 8 urtekoa. Independentzia gerra deiturikoa. Bertokoek Europa osoko laguntza lortu zuten.

Frantzia eta Espainia, AEBri lagundu zioten. Koloniak galtzen badute, ahulagoak izango direlako.

Ingalaterrak galdu egin zuen, hainba diru galdu zuen ere.

Yorktown-eko porrota gertatu eta gero, Ingalaterrak estatu horien independentzia onartu egin zuen.

Gobernu eredu bat behar da, errepublika bat bihurtu ziren. Agintari gorena aukeratu behar dute. Horko eremuko agintari bat George Washington izan zen lehenengo presidentea.

Errepublika federala erabaki zuen. Lurraldea estatu libreak balira bezala tratatu zituen ia-ia estatu independenteak ziren. Lege batzuk betetzen.

Gobernuak justizia, hezkuntza, nazioarteko merkataritza, kanpo politika, ekonomia, armada, moneta… ahalbidetzea lortu zuten.

Orain Amerikarrek munduko lehen konstituzioa dute. Lege askoren kodea da, bihurtzen da lurralde bateko koderik goikoena. Eskubide deklarazioa han ere jarri zuten.

Erlijio askatasuna. Prentsa askatasuna. Adierazpen askatasuna. Bildu al dira bilera bat egiteko. ABEAS CORPUS.

Iraultza amerikarra mundu osoan ematen da.

4. Absolutismoaren haustura

Lehen aldiz Ingalaterran gertatu zen eta handik aurrera leku guztietara garatuko da.

Britainia Handian zegoen monarkia ez zuen botere osoa. Bi ganbara zituen:

·         Txikia: Nobleen ganbara zen. Lord-en Ganbara zuen izena.

·         Handia: Burgesen ganbara zen. Arrunten ganbara edo kommonen ganbara.

Hilabetero gutxi gora behera biltzen ziren. Eskuduntza garrantzitsu gertatzen zirenean biltzen ziren zergak aldatzeko eta gerra deklarazioak egiteko. Azken honetan, bi ganbaren iritzia jaso behar zuten.

Bi botere horiek ez zituen, beste guztiak bai.

Ganbara batek ezetz esaten bazuen ezin zen legea edo iritzia aurrera eraman.

Estuardotarrak ziren monarkak. Maria Estuardo zen monarka. Karlos I.nari tokatu zaio monarkia. Inbidia zuen beste monarkez, orduan, eskumen guztiak hartu zituen eta botere osoa berreskuratu zuen.

Haren kontra zeudenak atxilotu eta erail zituen.

Gerra zibila pistu edo sortu zen. Tradizioaren aldekoak hartu eta orduan, Karlos I.ari burua moztu zioten.

Estrainakoz gobernu eredu bat sortzen da eta, orduan, errepublika bat lortzen dute.

Zer da?

Gobernu eredurik gabekoa. Presidente bat hautatuz. Lord-en ganbaratik cromwell erabaki zuen. Honek errepublika hori diktadura militar bat bihurtu zuen. Cromwell hil zenean, erabaki zuen tradiziora bueltatzea eta berrezarri zuten monarkia. Karlos II.ari deitu eta inposatu zioten Habeas Corpus-a. Garai hartan errege batek egin al zuen nahi zuen baina, hori ez zen bidezkoa. Habeas Corpusean ezin zuela nahi zuena egin idatzi zuen. Epaitegi batean haren inozoaren eskubidea du. Abokatu bat izatekoa da. Ez badu dirurik abokatua estatuak jarriko dio.

Erregeen gehiegikeriak amaitu egin dira Habeas Corpusarekin.

Karlos-ek onartu zuen. Beraz, erregearen boterea murriztu egin zen. Eskubideak lortu zituzten herritarrak.

Urte batzuk pasata, beste matxinada gertatzen da eta matxinadak lortu zuen dinastia osoa kanporatzea agintetik.

Orangeko dinastiarekin frogatu zuten. Guillermo Orangekoari eman zioten. Askatasun gehiago eman zioten herriari: Bill of the Rights liburuan: botere banaketa.

Ilustratuek Ingalaterraren eredu jarri du Europatik. Etorkizuneko eredu bihurtu zen.

Errege bakoitzak badu ondoko bat: lehen ministroa. Lehen, erregeak ministroak erabakitzen zituen, Bill of the Rights-en ostetik, Parlamentuak erabakitzen zuen.

Absolutismoaren haustura da.

Gainontzeko monarkak hasi ziren beldurtzen, zer egiten pentsatzen.

Egin zuten (Austrian, Prusian, Rusian eta Espainian) monarka hauek beldurturik, erabakitzen dute. Jarraituko dute boterearekin baina idei batzuk hartuko dutela.

Arlo batzuetan neurri aurrerakoiak hartu zituzten.

Herritarrek ideiak ikusten hasi zuten. Herritarrak konformatu ziren. Karlos III.ek harriztatu zituen kale nagusiak, estolderia eraiki zuen, zientzia bultzatu zuen, irakaskuntzari diru-laguntzak eman zioten.

Errege hauei “despota ilustratuak” deitzen zieten.

3. Pentsamendu liberala

Argien mendea deitzen da mende hau, beste mendeak, mede ilunak deitzen dira.

Argia da Ilustrazioagatik.

1. Zer da ilustrazioa?

Erdi aroko mendeetan ez dira aurrerapenik ematen. Artea, zientzia... galtzen dira.

Agertzen da orduan, ilustrazioa. Pertsonak badira ilustratuak, hau da, jakintsuak, irakurleak,. idazleak...

Korronte intelektualean aritzen direnak ilustratuak dira.

Ematen da XVIII.mendean, Frantzian.

Aitzindariak frantzesak ziren eta herrialde guztietara ailegatu ziren argiaren abiadurarekin.

Teoria berri hauek izango dira giza aldaketaren hasiera.

Nortzuk ziren?
John Lock eta Isaak Newton

• John planteatzen du teoria berri bat; botereen banaketa. Absolutismoaren kontrako jarrera artzen du. Politika arloan kolokan jartzen hasten dute.
• Isaak zientzia modernoaren aita da. Behaketak eta frogak egin behar direla esan zuen.

Ilustratuek gauza guztien gainetik gauza bat defendatzen zuten: Burua.

Dena arrazoitu behar zen arlo guztietan.

Arrazoiaren bidez ezagutza lortzen da, eta horien bidez, zoriontasuna.

Arrazoia erabiltzen badugu, gauza gehienak jakingo ditugu.

Ezagutza irakaskuntzarekin lortzen da. Horrexegatik oinarrizko irakaskuntza bultzatu zuten. Guztiontzat irakaskuntza orokorra sustatu zuten. Tolerantzia.

Erlijioa ez zen haien gauza. Ez ziren pertsona erlijiosoak. Arrazonamendurik gabe ez dute sinezten.

2. Argien filosofoak

Filosofoak frantsesak ziren:

·         Rosseau

·         Diderot

·         Voltaire

·         Montesquiev

Haien testuetan hasi ziren idazten askatasuna, berdintasuna… estamentuzko gizartea ez zela komeni defendatzen zuten.

Pertsonaren balioa, jakinduriaren, lanaren legez igo ala jaitzi al zuen. Gizartearen onurako izango da. Mugikortasun soziala defendatzen zuten.

Pentsamendu ekonomikoa

Mende ilun horietan, gizartearen aberastasuna material preziatuen arabera zihoan.

Merkatalismoa bota nahi zuen. Fisiokrazian zin egiten zuten. Nekazaritza jarduera ondo antolatu zuten. Nekazari bakoitzak bere lurretan lan egin behar zutela sustatzen dute. Hauek ideak planteatzen zituzten baino ez zituzten irakurtzen egiten.

Zergatik ez ematea. Nekazaritza izan behar da herrialde moderno baten diru-iturria.

Jabego pribatua defendatzen zuten.

Pentsamendu Politikoa

Gizarte osoa astintzen dute. Mundu berri bat proposatu zuten, gaur egungo mundua.

Liberalismoa: liberalizatu behar zen. Gizartea, politika etab. behar zirela defendatzen zuten.

Montesquiev

Botereak independenteak izan behar zirela esan zuen. Planteatzerakoan, ondoan zeuden pertsonak tontakeria bat zela esaten zuten.

Rosseau

Itun soziala, demokrazia modernoaren basea, sustatu zuen. Azaldu zuen nazio subiranotasunaren printzipioa, baina berak esaten zuen herritarretik erregeraino aiegatzea. Herriaren subiranotasuna. Botereen bidez, herrialdeak haren artean agintari gorena aukeratu dute. Demokraziaz. Demokraziaren aita zen.

Voltaire

Erregearen boterea mugatu zuen. Erregearen boterea parlamentuari emango diote. Boterearen banaketa ere defendatzen zuen. Ogasun sistema bat behar dela esaten zuen. Funtzionario batzuek ogasun sistema kontrolatu. Gero, diru hori kontatu eta zatitu hobekuntzak egin dezatela. Zenbat eduki, zenbat gastatu.

3. Entziklopedia

Ideiak idazteko lekua zen. Diderot eta D’Alembertek asmatu zuten. Entziklopediagatik mundu osora garraiatu ziren, horregatik, ilustrazioa ez zen galdu baizik eta  piztu egin zen.

Antzinako erregimena desegiten hasten da pentsaera hauengatik.

Web orri interesgarriak

Klasean esandako moduan, web-orri interesgarri batzuk badaude apuntez beteta. Horietako bat:

• koroirastorza

Gutxika-gutxika, saiatuko naiz web-orri gehiago aurkitzen.

1.1. XVIII. mendeko europa

• XI. mendean hasi, XII.mendean hedatu eta XVIII. mendera arte menderatzen da.
• Gutxiengo batzuk menpean zeuden. Gehiengoak, men egiten zuten. Lurrak jauntxoak herritarrei usten zioten, orduan herritarrak jauntxoen menpean zeuden. 
• Jauntxoak eskubide guztiak zeuzkaten.
• Zerbait egiteko, jauntxoen baimena eduki behar zen.
• Poterea zutenek (erregea, nobleak etadau goi-mailako elizgizonek), poterea gogor eutsi zuten indarraren poderioz(harmadak eginez...)
• XVIII. mendean nekazariak astintzen dira.

• Aintzinako erregimena da feudalismoaren luzapena.

1.1. Jauntxoen nekazaritza

Nekazaritza bakoitzak ekoisten du autokontsumorako

Oso nekazaritza sinplea, primitiboa

Lehorteak gertatzen baziren, gosetea hasi eta, orduan, larrialdiak eta hildakoak agertuko dira. Gaixotasunak zabaltzen dira.

Nekazaritza hau jaunek mantentzen zuten. Nekazarien ez zuten lurrik.

Noblezia: Estatu maila pribilejioduna zen. Ez zuten lan egiten, lurjabetasun osoa zuten eta zergak ezartzen zituzten.

Eleiza: Lurjabetasuna zuten, zergak ezartzen zituzten (hamarrena), ez zuten lanik egiten, bakarrik otoitz egin. Maila pribilejiodun batean zeuden.

Erregea: Guztien gainetik zegoen. Hura ere, maila pribilejiodun batean zegoen. Zergak ezartzen zituen.

Estamentuetan banatuta zegoen Europa. Ezinezkoa zen estamentu ezberdinen artean nahastu.

1.2. Monarkia absolutoa

Eskubide guztiak errege batek dauzkan monarkia da.

Potere hauek dauzka erregeak: legegilea, betearazlea eta judiziala besteak beste, baita militarra eta erlijiosoa ere, hau da, garai honetako erregeak legeak egiteko poterea dute. Betearazten dela begiratzen dute eta epaile gorena edo epaile bakarra ziren.

Aholkulariak zituen baina berak egin nahi zuena egiten zuen. Inork ez zuen poterea hura baino.

Ez ziren parlamentuak, ganbarak edota honetako biltzarrik egiten Ingalaterran izan ezik.

Kasu batzuetan, erregeak gorteak irekitzen zituen. Gorte horietan zeudenak erregeak hautatutak zeuden. Erregeak nahi zuenean irekitzen ziren. Agian urtean behin irekitzen zituen. Bakarrik erregeari ahorkuak emateko balio zen, aholku moduan esan al zion erregeari baina erregeak nahi zuena egin al zuen, kasu askotan ez zen existitzen. Existekotan ez zuen ezertarako balio. Gudataz edo zergataz baino ezin zen hitz egin.

Monarka absolutuak esaten zuten jaungoikoak esanez, tronuan zeudela.

Nekazariek iraultzetan eskatzen dira eskubideak.

Pribilejiodunak "barrezka". Oneak ezin izan zutenez egin, iraultzak egiten hasi ziren.

Frantziako iraultzan burugabe geratu ziren poterekoek. Rusiakoei ere burua moztu egin zieten.

Nekazarek ez dute ezer(ez dute armarik) baina, zenbaki harrigarria bai, jendetzaren %95a ziren eta. Iraultza batean zenbakia handia duenak irabazten du.

Monarkarik poteretsuena Luis XIV.a zen. Bere izengoitia "Eguzki Erregea" zen. Versallesen bizi zen. Erraldoia zen, bere poterea bezala.

1.3. Zabaltze ekonomikoa

Teknikak aldatzen hasten dira. Oraindik makinak ez daude baina bizi-kalitatea hasten da.

Piperra, patatak, etb. oroitzen dira eta elikadura handitzen da.

Urte bakar batzuetan populazioa hasten da, bikoizten da hobekuntza horiei esker.

Bizi-baldintzak hobetu, teknikak hobetu, osasuna hobetu... bizi-itxaropena sabalduko da. Sabalkunde demografikoa gertatzen da.

Honekin lehertzen da dena. Lana, lurra, elikadura... arazoak daude bizi diren pertsona guztiak elikatzeko. Orain biztanle gehiago dago, baina, elikagai kantitatea berdina da.

Protestak hasi goseteagatik eta horiek ez dira bakarrik ahozkoak, baizik-eta herritarrak gelditzen dira. Egiten zuten guztia utzi. "Greba" moduz.

Edo jaunek aldatzen dute, edo herritarrok aldatuko dira.

Herritarrak aldatzen dira eta orduan irautzak gertatzen dira.

Frantzia 1789.urtean lehertu, gero Ameriketako koloniak, Espainia...